Wojny Rzeczypospolitej w XVII wieku
Walki o dominację w Europie
Podstawowym motorem konfliktów na terenie starego kontynentu były walki panujących dynastii o dominację w Europie. Na początku XVI stulecia dynastia jagiellońska panowała na znacznym obszarze Europy – w Polsce, Litwie, w Czechach i na Węgrzech, stanowiąc poważną konkurencję dla Habsburgów, dążących do hegemonii w Europie. Cesarz Maksymilian I położył główne fundamenty pod przyszłą potęgę habsburską uzyskując, poza tronem wiedeńskim, Niderlandy, Hiszpanię i Neapol.
Zgoda Zygmunta I na hołd pruski złożony 10 kwietnia 1525 roku oznaczała dopuszczenie domu Hohenzollernów do zwierzchnictwa nad Prusami i w konsekwencji do powstania państwa brandenbursko-pruskiego już po 80 latach. Hohenzollernowie starali się również uzyskać Pomorze Zachodnie i Śląsk, a także Inflanty.
Maris Baltici – panowanie nad Bałtykiem
Koncepcją naszych Jagiellonów była natomiast walka o dominium Maris Baltici, czyli o panowanie nad Bałtykiem. Wiązało się to z wojnami o Inflanty z Moskwą i Szwecją. Po zawarciu na sejmie w Lublinie unii z Litwą w roku 1569, Polska została wciągnięta w trwający konflikt między Litwą a Moskwą. Z chwilą objęcia władzy przez Zygmunta III Wazę, jego dążenia do unii personalnej ze Szwecją (Waza sam chciał zasiąść na tronie szwedzkim), doprowadziły do rozpoczęcia długotrwałych wojen z tą ostatnią, która podobnie jak Polska, dążyła do panowania nad Morzem Bałtyckim (tym samym tworząc je morzem wewnętrznym).
Początek XVII wieku w Europie
Jak widać, w wiek XVII Europa środkowowschodnia wchodziła z wieloma nabrzmiałymi konfliktami.
Początek stulecia (1605r.) przyniósł wyprawy magnatów polskich (Wiśniowieccy i Mniszchowie) na tereny moskiewskie, zakończone zdobyciem Kremla i osadzeniem na tronie carów swojego uzurpatora. U źródeł polskiej interwencji leżały aspiracje dynastyczne Zygmunta III, który wciągnął Polskę w szkodliwą dla państwa wojnę z Rosją. Kolejne wyprawy Polaków na Moskwę pod dowództwem samego króla oraz hetmana Stanisława Żółkiewskiego, mimo chwilowych zwycięstw i tryumfów, nie doprowadziły do pokojowych rozstrzygnięć. Polska za wszelką cenę chciała stworzyć unię personalną z Moskwą. Nie doszła ona jednak do skutku, gdyż książę Władysław, akceptowany co prawda przez bojarów, nie uzyskał poparcia polskiego króla (Zygmunt III Waza sam chciał objąć tron moskiewski).
Wyprawa księcia Władysława na Rosję w 1617 r.
Kolejna wyprawa Władysława w 1617r. nie doprowadziła do decydujących rozstrzygnięć. Dalsze pretensje Władysława do tronu rosyjskiego stanowiło zarzewie do wciąż trwającego konfliktu. Innym poważnym zagrożeniem dla Polski okazał się konflikt ze Szwecją, trwający kilkadziesiąt lat. U podłoża owego konfliktu początkowo stanęły spory dynastyczne, a następnie terytorialne, po przyłączeniu części Inflant do Polski (Estonia). Wojna o Inflanty toczyła się do 1611r. Działania wojenne wznowione przez Szwedów w 1617r. trwały do 1622r., ukończone zostały utratą Rygi i części Inflant. W 1625r. Szwedzi zajęli już całe Inflanty, a następnie ruszyli na Pomorze Gdańskie. Rozejm w Starym Targu w 1629r. pozostawił miasta pruskie i Inflanty przy Szwecji. Polska wprawdzie odnosiła znaczące sukcesy zwyciężając nieraz z najlepszą armią w Europie, ale wyszła z wojny osłabiona, tracąc znaczną ilość ziemi nad Bałtykiem. Po śmierci Gustawa Alberta, w 1635r. zawarto 26-letni rozejm w Sztumskiej Wsi. Szwedzi zrezygnowali z miast i portów pruskich (utrzymali jednak zdobycze w Inflantach).
Czasu po Pokoju Westfalskim
Pokój westfalski kończący wojnę trzydziestoletnią w 1648r. przyniósł Szwecji nabytki terytorialne w południowo-zachodniej części wybrzeża Morza Bałtyckiego. Karol X Gustaw – od 1654r. król Szwecji – wskrzesił ideę przekształcenia Bałtyku w morze wewnętrzne Szwecji.
20 lat po rozejmie w Sztumskiej Wsi, armia szwedzka zaatakowała Rzeczpospolitą, tym samym naruszając ów rozejm (był to początek „Potopu szwedzkiego”). Było to w okresie osłabienia Polski przez wojnę domową na Ukrainie i włączenie się do owej wojny wojsk rosyjskich w 1635r.
Armia szwedzka zaatakowała Rzeczpospolitą w 1655r. wkraczając na jej terytorium dwoma kolumnami wojsk zdobywając większą część kraju. Król Jan Kazimierz opuścił Polskę i schronił się na Śląsku. Skuteczna obrona Częstochowy, konfederacja tyszowiecka hetmanów Potockiego, Lanckorońckiego i Sapiehy doprowadziły do ogólnonarodowego powstania przeciw Szwedom. Słabnących Szwedów wsparł elektor brandenburski, Fryderyk Wilhelm I. W 1656r., między Szwecją, Brandenburgią, Siedmiogrodem, a litewskimi Radziwiłłami doszło do podpisania układu w Radnot (Węgry), przewidującego rozbiór Rzeczypospolitej. Wykorzystując znaczne osłabienie Polski, Fryderyk Wilhelm zawarł z Rzeczpospolitą w 1657r. traktaty w Walewie i Bydgoszczy, znoszące zależność lenną Prus Książęcych od króla polskiego. Był to najważniejszy skutek wojny polsko-szwedzkiej. Od tego momentu umocniła się międzynarodowa pozycja Hohenzollernów i Brandenburgii.
Wojna północna i pokój w Oliwie
Druga wojna północna zakończyła się, przy mediacji francuskiej, pokojem w Oliwie. Polska i Szwecja wróciły do stanu terytorialnego sprzed wojny.
Jedną z ważnych spraw, jakie stanęły przed Rzeczpospolitą było także rozwiązanie kwestii kozackiej. Dopuszczali się oni licznych samowolnych wypraw łupieżczych na posiadłości czarnomorskie Turcji. Następstwem ich były grabieżcze wyprawy Tatarów krymskich na Podole i Wołyń. Spowodowały one zadrażnienia w stosunkach polsko-tureckich. Samowolę kozacką próbowali ująć w karby Zygmunt August i Stefan Batory, tworząc tzw. rejestr. Były to oddziały wojskowe Kozaków zaporoskich, pozostające na żołdzie państwa polskiego. Rejestr stał się jednak zarzewiem konfliktów, gdyż obejmował zbyt mały procent Kozaków. Pierwsze powstania na Zaporożu wybuchały już u schyłku XVI wieku. Wskazywało to na nieskuteczność prób uregulowania sprawy kozaczyzny oraz głęboki wzrost napięć społecznych na Ukrainie. W 1646r. wybuchło na Ukrainie powstanie kozackie, do którego przyłączyła się masowo ludność chłopska. Na jego czele stanął pisarz wojska zaporoskiego, Bohdan Chmielnicki, zdolny dowódca i dyplomata.
Sojusz z Tatarami Krymskimi
Dla wzmocnienia swych sił, zawarł sojusz z hanem Tatarów krymskich. Powstanie objęło swym zasięgiem większą część Ukrainy. Kolejne kampanie i rozejmy nie rozstrzygnęły sprawy Kozaczyzny. Chmielnickiemu potrzebny był silny sprzymierzeniec. Zwrócił się o pomoc do Moskwy, poddając się pod jej opiekę. W 1653r. sobór ziemski w Moskwie podjął uchwałę o przyłączeniu naddnieprzańskiej Ukrainy do Moskwy, a w 1654r. kozacka rada perejasławska zatwierdziła postanowienie soboru ziemskiego, pieczętując polityczne uznanie zwierzchnictwa cara rosyjskiego nad tą częścią Ukrainy. Skutkiem była wojna polsko-rosyjska, trwająca z przerwami od 1654-1667r. Rosjanie zajęli Smoleńsk i Mohylew. W rezultacie nastąpił trwały podział Ukrainy. Jej część lewobrzeżna oraz ziemia smoleńska, czernihowska i część kijowskiej, znalazły się pod panowaniem rosyjskim, a prawobrzeżna przypadła Rzeczypospolitej. Przypieczętował to rozejm w Andruszowie w 1667r.
Konflikt z państwem Tureckim
Z Turcją, Polska weszła w długotrwały konflikt, gdy opowiedziała się po stronie Habsburgów w konflikcie turecko-austriackim. Pierwsza wyprawa turecka na Polskę w 1620r. po klęsce wojsk polskich pod Cecorą i udanej obronie Chocimia przez pospolite ruszenie zakończyła się zawarciem pokoju, jakkolwiek kosztem utraty polskich wpływów w Mołdawii. Po okrzepnięciu władzy wezyrów odżyły ekspansywne dążenia Turcji. W 1673r. ruszyła na Polskę wielka wyprawa, którą zahamowało zwycięstwo Sobieskiego pod Chocimiem. Wielkie zwycięstwo nad 120 tys. armią Kara Mustafy pod Wiedniem wojsk austriacko-polskich pod dowództwem Jana III Sobieskiego (1683r.) nie złamało ostatecznie tureckiej potęgi. Święta Liga anty-turecka (Węgry, Polska i Wenecja) jeszcze długo toczyła boje z państwem otomańskim. Ostateczny pokój zawarty w Karłowicach (1699r.) przyniósł korzyści Austrii (uzyskanie Węgier i Siedmiogrodu) i Wenecji (odzyskanie Peloponezu i Dalmacji). Polska odzyskała Podole z Kamieńcem i prawobrzeżną Ukrainę.
Podsumowując
Omawiając wojny XVII wieku skoncentrowaliśmy się właściwie tylko na terenie Europy Środkowowschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem sprawy polskiej. Był to moim zdaniem obszar najbardziej skomplikowanej sytuacji geopolitycznej i występowały tu wszystkie elementy związane z prowadzeniem wojen w tamtej epoce. Jak pokazałem wyżej, przyczyny walk rodziły się jeszcze w XVI wieku, gdyż właśnie wtedy zaczęły rodzić się potęgi panujących domów. Habsburgowie mając już we władaniu Francję, Hiszpanię i Neapol, rozglądali się za dalszymi zdobyczami i dążyli do całkowitej hegemonii na starym kontynencie. Jagiellonowie stanowiący w owym czasie konkurencję dla tych pierwszych, również władali dużą częścią Europy oraz dążyli do ekspansji w kierunku południowo-wschodnim. Polscy królowie, w swoim dążeniu do Dominium Maris Baltici zderzyli się z podobnymi ambicjami rodzącej się potęgi Szwecji. Byliśmy również świadkami rodzącej się siły Rosji, która powoli stawała się imperium. Francja, Hiszpania i Anglia rozgrywały własne wojny na innych teatrach. Budowały one swoje imperia zamorskie. Francja wpływała na przebieg wydarzeń w Europie Środkowowschodniej poprzez zmienne naciski i zawierane koalicje. Na przebieg kampanii na poszczególnych frontach wpływała w niemałym stopniu sztuka zawierania sojuszy. Jednak w decydującej mierze była to siła armii i sposób prowadzenia działań wojennych. Szwecja – kraj w gruncie rzeczy biedny i mało ludny, stał się potęgą europejską dzięki znakomicie wyszkolonemu i doskonale prowadzonemu wojsku. Polska, utrzymywała nieliczną armię zawodową i posiadała doskonałych dowódców, główną jej siłę miało stanowić pospolite ruszenie. W owym czasie była to już jednak przestarzała doktryna, a najlepszym zilustrowaniem różnicy między myślami państwowymi było spotkanie Polaków ze Szwedami pod Ujściem. W Polsce doby wolnej elekcji, władza króla była systematycznie osłabiana, podczas gdy mocarstwa ościenne rosły w siłę swych armii. Państwo mające drugie terytorium po Rosji, bogate w zasoby, posiadające duży dorobek kulturowy i intelektualny, kraj dużej demokracji i tolerancji religijnej – zmierzał ku zagładzie. Do potęgi dochodziły państwa, których władcy zdobyli i ugruntowali dziedziczną władzę absolutną (Austria Habsburgów, Prusy Hohenzollernów, Szwecja Wazów). Rosja osiągnęła swoją potęgę dopiero po opanowaniu tronu carskiego przez dynastię Romanowów. Nawet Turcja zahamowała wewnętrzny rozpad imperium otomańskiego, gdy nastały silne rządy wielkich wezyrów z rodu Köprillich.
Efektem wojen na terenie Europy Środkowowschodniej było więc ugruntowanie siły i pozycji państw z monarchią absolutną i osłabienie polityczne i gospodarcze państwa polskiego, na którego terenie odbywała się większość kampanii wojennych.
Artykuł powstał dzięki ekspertom z portalu biznesowego oferującego pracę w Katowicach dla nauczycieli historii.
